همه چیز درباره حقوق مولف و حق کپی رایت در ایران

در میان مصادیق مالکیت فکری، حق مولف و حق کپی رایت از سابقه ­ی طولانی­ تری نسبت به حقوق مالکیت صنعتی برخوردار است. در روم و یونان قدیم سرقت ادبی، مذموم شمره می­شد، در دوران قرون وسطی از آن­جایی که آثار، مظهری از الهام الهی بود حق انحصاری برای مولف قایل نبودند و اکثر آثار آن عصر به­صورت گمنام منتشر شده است. پس از آن به تدریج فروش آثار نوشتاری در اروپا رونق یافت و با اختراع ماشین چاپ در قرن پانزدهم تحولی در این عرصه شکل گرفت.

منظور از حقوق جانبی یا حقوق مجاور که در مورد آثار سینمایی، موسیقیایی و اجراها مصداق پیدا می­کند، در حقیقت حقوق تهیه­ کنندگان، کارگردانان، بازیگران، نوازندگان، خوانندگان و استودیوهای ضبط و تولیدکنندگان این دسته از آثار است.

مقصود از مولف صرفاً نویسنده نیست، بلکه پدیدآورنده­اى است که از راه دانش، هنر یا ذوق و سلیقه، موادى را با هم ترکیب و اثرى علمى، هنرى و ادبى به وجود آورده است. حق مالکیت مولف، شامل دو بخش اصلى حقوق مادى و حقوق اخلاقى (معنوى) مى‌شود. حق مولف درصدد حمایت از اثر ادبی هنری است که این آثار شامل آثار نوشتاری، موسیقیایی و هنرهای تجسمی می­ شود. باید در نظر داشت که حمایت یاد شده تنها نسبت به آثار صورت می­گیرد و نه نسبت به ایده­ ها.

 آثار مورد حمایت مالکیت ادبی و هنری

آثاری که  مورد حمایت  مالکیت ادبی_هنری هستند عبارتند از:

الف. آثار نوشته: مانند کتاب، رساله، جزوه و نمایش­نامه، شعر، اثر موسیقى (پیش از اجرا و بر روى کاغذ) و همچنین ترجمه، اقتباس و تلخیص.

ب. آثار سمعى و بصرى: مانند آثار رادیویى و تلویزیونى و آثار موسیقیایی و صوتى.

ج. آثار سینمایى.

د. آثار تجسمى: مانند مجسمه­سازى، سفال­گرى، خوش­نویسى، عکاسى، گرافیک، معمارى و صنایع دستى.

 

شرایط لازم برای بهره­مندی از حمایت مالکیت ادبی و هنری

اثری که مورد حمایت  قرار می­گیرد باید واجد این شرایط باشد:

الف. اصالت: اصالت و ابتکار غیر از نو و جدید بودن است، حتى اگر اثرى متاخر از دیگرى باشد، اما به­طور جداگانه و مستقل تهیه شده باشد، با این که تشابه­ هاى زیادى بین آن­ها برقرار باشد هر دو مورد حمایت قرار مى­گیرند.

ب. مشروعیت: مبناى قانون­گذار این است که از منافع و مصالح اجتماع حمایت کند و اگر اثرى مخالف با نظم عمومى و عفت و اخلاق عمومى باشد، از لحاظ شرعى و حقوق وجه ­ای ندارد.

ج. شرایط دیگرى نیز در بعضى موارد براى برخوردارى از حمایت قانونى ذکر شده است که بیشتر مربوط به مرحله اجرا است و ناشی از ماهیت و ذات حقوق نیست. مانند اعلان مشخصات روى هر نسخه همراه با علامت ثبت و غیره.

حق کپی رایت : حقوق مادی ناشی از مالکیت ادبی و هنری

ویژگى حقوق مادى در نظر گرفته­ شده برای مولف، قابلیت انتقال اختیارى به غیر و محدودیت مدت آن­هاست و شامل این بخش­ ها مى­ شود:

الف. حق نشر و تکثیر: به موجب این حق، پدیدآورنده به طور انحصارى حق نشر و تکثیر اثر خود را دارد. نشر و تکثیر با توجه به انواع گوناگون آثار، متفاوت است و شامل ضبط مغناطیسى روى نوارهاى کاست، صفحات موسیقى، نوارهاى ویدئویى، چاپ و افست کتاب، عکاسى، کلیشه، قالب­ریزى، انتقال بر روى سى­دى­هاى رایانه­اى و میکروفیلم و غیره مى­ شود. در حقوق انگلستان و امریکا تکیه اصلى حقوق مالکیت فکری بر همین حق مادى است. ریشه این تفکر ناشى از این نگرش است که اساساً حق مولف از انتشار است نه از خلق آن.

«کپى رایت» در ترجمه، همان حق نشر و تکثیر است. اما در مفهوم واقعى، باید حق بهره‌بردارى مادى ترجمه شود. گرچه اکنون با توسعه و تکامل مفهوم آن، تقریباً معادل حق مالکیت مولف تلقى مى­شود. اما حق مالکیت مولف به مجموعه­اى متشکل از حقوق مادى و اخلاقى اطلاق می­شود و در کشورهایى مطرح است که به حقوق اخلاقى اهمیت مى­دهند.

ب. حق اجرا و عرضه و خواندن اثر براى عموم: بدین معنى که پدیدآورنده حق انحصارى اجرا و خواندن و عرضه آثار موسیقى و آثار نمایشى و مانند آن ها را دارد.

ج. حق ترجمه: یعنى هیچ­کس بدون اجازه­ی پدید آورنده حق ترجمه اثر را ندارد.

د. حق پخش اثر از طریق صدا و تصویر: پدیدآورنده حق انحصارى پخش صداى موسیقى یا تصویر آثار تجسمى و غیره را دارد.

هـ . حق ضبط اثر و حق تهیه فیلم

به طور کلى، حقوق مادى محدودیتى ندارد. بدین معنى که هر انتفاع مادى براى اثر متصور باشد منحصر به پدیدآورنده است. چون پدید­آورنده ذى­حق و مالک اثر است.

 

حقوق معنوی ناشی از مالکیت ادبی و هنری

بر خلاف حقوق مادی، حقوق اخلاقی (معنوی) محدود به زمان و مکان نیست و غیرقابل انتقال به غیر است و شامل موارد ذیل است:

الف. حق انتساب اثر به پدید آورنده: این حق از قدیم در بین شعرا به شدت مورد توجه بوده است. غیرقابل انتقال بودن این حق بدین معنى است که حتى اگر پدیدآورنده موافقت کند، نمى­توان نام شخص دیگرى را روى اثر نهاد. البته، پدیدآورنده حق دارد اثر را بى­نام منتشر کند، اما نمى­تواند به نام شخص دیگری منتشر کند. البته این حق براى ورثه محفوظ است که از انتشار اثر بدون نام پدیدآورنده جلوگیرى کنند.

ب. حق حرمت و تمامیت اثر: یعنى حق اعتراض به هرگونه تغییر یا اقدامى که موجب لطمه به حسن شهرت پدیدآورنده شود. به عبارت دیگر، فقط پدیدآورنده حق دارد در اثر خود تغییراتى صورت دهد و بدون اجازه­ی وى هرگونه تغییر و تحریف ممنوع است. در جریان یک دعوا در فرانسه، دادگاه این امکان را به پدیدآورنده داد تا مولف یک کتاب درسى را، که به بهانه­ی بى طرفى، کلمات مذهبى را از قطعه­هاى منتخب آثار او حذف کرده بود، محکوم کند.

بدیهى است که این حق (حق معنوی) قابل واگذارى به غیر نیست. در بعضى موارد، منع هرگونه اصلاح و تغییر، مغایر هدف قانون­گذار از حمایت حقوق ادبى و هنرى است که به وسیله آن، راه را براى رشد و تعالى فرهنگ و تمدن بشرى فراهم آورد. پس باید تنها تغییرات و اقداماتى ممنوع باشد که موجب لطمه به حسن شهرت و احترام صاحب اثر شود.

ج. حق تصمیم­ گیرى در مورد انتشار اثر: هیچ مقامى نمى­تواند پدیدآورنده را مجبور به انتشار اثر خود نماید، حتى طلبکاران نیز نمى­توانند به منظور استیفاى دین خود، اقدام به توقیف نسخه خطى و انتشار آن نمایند. البته، اطلاق این حق نیز قابل بحث است و باید مقید به مواردى باشد که موجب لطمه به حسن شهرت و احترام صاحب اثر شود، در غیر این صورت، وجهى براى محرومیت جامعه از اثر علمى و ادبى نیست.

حقوق ادبى و هنرى براى برقرارى تعادل بین حقوق و منافع فردى با حقوق و منافع اجتماعى است. بنابراین، در برخى موارد، بهره­مندى از اثر بدون اجازه­ی مولف، مغایر با حق پدید­آورنده محسوب نمى­شود. از این موارد با عناوین: «استفاده­ی آزاد» و «استفاده و رفتار منصفانه» یاد می­شود. این موارد از کشورى به کشور دیگر متفاوت است، مثلاً در ایران استفاده­ی مادى از اثر به منظور مقاصد علمى، آموزشى، فنى و تربیتى در حدود متعارف و نیز نسخه­بردارى براى استفاده­ی شخصى مجاز شمرده شده است. با استناد به قوانین کشورهاى مختلف مهم­ترین جنبه­هاى مشترک در بهره­بردارى­هاى مجاز شامل موارد زیر است:

1. قصد انتفاع و سودجویى وجود نداشته باشد: این مساله باید در عرف بررسى شود و چیزى نیست که براى تمام موضوعات و در تمام زمان­ها و مکان­ها و با توجه به رشد و توسعه­ی اقتصادى سرمایه­دارى، یکسان باشد.
2. مقدار استفاده از آثار در حد متعارف باشد.

آیا برخوردار شدن از حمایت­ های کپی ­رایت نیازمند به ثبت آن است؟

قانون از حقوق اقتصادی آثار کپی ­شده در مدت زمان معین حمایت می‌کند. بر اساس معاهدات سازمان جهانی مالکیت فکری در مورد کپی ­رایت، این زمان به مدت عمر پدیدآورنده و نیز ۵۰ سال پس از مرگ وی است. قوانین ملی کشورها ممکن است این مدت زمانی را در کشور خود افزایش دهند. این محدوده­ ی زمانی پدیدآورندگان و ورّاث آن­ها را قادر می‌سازد به لحاظ مالی در این دوره­ ی معقول بهره‌مند شوند. حمایت از کپی ­رایت شامل حقوق اخلاقی هم می­شود. از جمله حق ادعای پدیدآورنده بودن یک اثر یا حق مخالفت در مقابل ایجاد تغییرات که می­تواند بر شهرت پدیدآورنده ­ی اثر صدمه زند.

کپی‌رایت فی‌نفسه وابسته به یک رویه ­ی حقوقی رسمی نیست. اثر خلق شده به محض به­ وجود آمدن، به ­وسیله­ ی کپی­ رایت مورد حمایت قرار می‌گیرد. به ­موجب «معاهده­ ی برن» راجع به حمایت از آثار ادبی و هنری، این آثار بدون هیچ تشریفات قانونی در کشورهای عضو این معاهده، مورد حمایت قرار می‌گیرند. بنابراین، سازمان جهانی مالکیت فکری هیچ نوع نظامی را برای ثبت کپی رایت پیشنهاد نمی­کند.

با این وجود، بسیاری از کشورها اداره­ی ملی کپی‌رایت و تعدادی قانون مربوط به کپی­ رایت دارند. این دفاتر ملی اجازه می­دهند که آثار ادبی و هنری که هدف از ثبت آن­ها شناسایی و تمایز میان عناوین آثار است، به ثبت برسند. در برخی کشورها، کپی­رایت ثبت­شده می­تواند به­عنوان دلایلی برای اثبات حق در دعاوی مربوط به حقوق کپی­رایت استفاده شود.

بیشتر صاحبان آثار آفریده شده، ابزارهای قانونی و اداری را برای اعمال کپی­ رایت خود ندارند، به ­خصوص که امروزه استفاده از حقوق ادبی، موسیقی و اجرایی در سراسر جهان رو به افزایش است. در نتیجه، در بسیاری از کشورها گرایش به ایجاد سازمان‌ها یا انجمن‌های مدیریت جمعی رو به افزایش است. این انجمن‌ها، با استفاده از خدمات اداری و کارشناسان حقوقی به اعضاء در اموری مانند جمع‌آوری، مدیریت و پرداخت حق امتیازات حاصل از استفاده­ ی یک اثر عضو، کمک می­کنند.